Ενημέρωση για τις επιπτώσεις της γρίπης των πτηνών στους αργυροπελεκάνους στην Ελλάδας

pelecan-on-water

Η μεγαλύτερη καταγεγραμμένη καταστροφή για την πανίδα της χώρας

Η επιδημία της γρίπης των πτηνών του 2022 είχε πρωτοφανείς επιπτώσεις στα άγρια πουλιά της Ευρώπης και προκάλεσε μαζικούς θανάτους αργυροπελεκάνων σε μεγάλο τμήμα της γεωγραφικής τους εξάπλωσης στη ΝΑ Ευρώπη. Οι επιπτώσεις όμως στην αποικία της Λίμνης Μικρής Πρέσπας, στη ΒΔ Ελλάδα, την μεγαλύτερη του είδους αυτού στον κόσμο, υπήρξαν ιδιαιτέρως καταστροφικές. Μέχρι το τέλος Απριλίου 2022 είχαν πεθάνει 1734 αργυροπελεκάνοι, αριθμός που αντιστοιχεί σε ποσοστό 58-67% του συνολικού πληθυσμού της αποικίας (ο αριθμός των ενεργών φωλιών κυμαινόταν τα τελευταία χρόνια από 1300 ως 1500). Μια συντριπτική απώλεια, η οποία αποτελεί την χειρότερη τραγωδία που συνέβη ποτέ στην πανίδα της Ελλάδας.

Όλοι οι νεκροί πελεκάνοι ήταν ενήλικα άτομα σε πλήρες αναπαραγωγικό φτέρωμα. Τα πτώματα βρίσκονταν διάσπαρτα πάνω στις νησίδες αναπαραγωγής ή κοντά σε αυτές μέσα στο νερό. Εργαστηριακές αναλύσεις που έγιναν νωρίς τον Μάρτιο από το Εθνικό Εργαστήριο Αναφοράς για τη Γρίπη των Πτηνών έδειξαν την παρουσία του υψηλής παθογονικότητας στελέχους του ιού της γρίπης Η5Ν1, και συγκεκριμένα του κλάδου 2.3.4.4b.

Το πρώτο θανατηφόρο κρούσμα καταγράφτηκε στις 17 Φεβρουαρίου, μια εβδομάδα μετά την άφιξη των πρώτων πελεκάνων στην Πρέσπα από τους τόπους διαχείμασης στη Βόρεια Ελλάδα και τη Δυτική Τουρκία. Στο τέλος Φεβρουαρίου υπήρχαν ήδη εκατοντάδες νεκροί πελεκάνοι στις νησίδες αναπαραγωγής και ο αριθμός των πτωμάτων αυξήθηκε δραματικά τις επόμενες βδομάδες. Ο ρυθμός θανάτων προοδευτικά μειώθηκε μετά τα μέσα Μαρτίου και περί το τέλος Απριλίου πρακτικά μηδενίστηκε, αφού όμως τα νεκρά ενήλικα πουλιά έφτασαν τα 1734.

Την ίδια περίοδο, η ασθένεια εξαπλωνόταν στην Ελλάδα τόσο σε άλλους τόπους αναπαραγωγής, όσο και σε άλλους υγρότοπους που χρησιμοποιούνται από τους πελεκάνους για διατροφή κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Σημειώνεται ότι τα δυο είδη πελεκάνου, ο αργυροπελεκάνος και ο ροδοπελεκάνος ταξιδεύουν συχνά, καθ’ όλη την αναπαραγωγική περίοδο σε υγρότοπους που βρίσκονται ως και 200 χλμ. μακριά από την Πρέσπα για να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες τους σε τροφή.

Πληροφορίες για ευρέσεις πτωμάτων αναφέρονταν συνεχώς από εθελοντές της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρίας, αλλά και από τις Μονάδες Διαχείρισης/ΟΦΥΠΕΚΑ άλλων προστατευόμενων υγροτόπων. Μέχρι τα μέσα Μαρτίου, και οι τέσσερεις αποικίες του ανατολικού τμήματος της χώρας είχαν επηρεαστεί και περιστατικά μαζικών θανάτων πελεκάνων είχαν σημειωθεί σε συνολικά 13 υγρότοπους της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας (Πίνακας 1). Συνολικά, την άνοιξη του 2022 σημειώθηκαν 2286 θάνατοι αργυροπελεκάνων στη χώρα. Οι αποικίες σε μεγάλα υψόμετρα σημείωσαν τις μεγαλύτερες απώλειες, ενώ η θνησιμότητα ήταν μικρότερη σε εκείνες στα χαμηλά υψόμετρα, πιθανώς λόγω υψηλότερης θερμοκρασίας αέρα (που δεν ευνοεί την επιβίωση του ιού). Ευτυχώς, στις δυο αποικίες στο δυτικό τμήμα της χώρας δεν σημειώθηκαν θάνατοι. Είναι ήδη γνωστό ότι οι δυο ομάδες πληθυσμών, ο ανατολικός και ο δυτικός επιδεικνύουν πολύ μικρή ανταλλαγή γονιδίων, γεγονός που αποδίδεται σε ελάχιστη επικοινωνία μεταξύ τους λόγω του εμποδίου της οροσειράς της Πίνδου. Έτσι θα μπορούσε και να εξηγηθεί η απουσία θνησιμότητας στη Δυτική Ελλάδα

Σύμφωνα με πληροφορίες που συλλέχτηκαν μέσα από το PELECANUS GROUP -ένα δίκτυο ερευνητών-μελών της Ομάδας Ειδικών για τους Πελεκάνους της IUCN SSC1 – η παρουσία του στελέχους H5N1 επιβεβαιώθηκε και στις αποικίες της Αλβανίας και του Μαυροβουνίου και σε τρεις από τις αποικίες στο Δέλτα του Δούναβη της Ρουμανίας, και προκάλεσε 128 θανάτους πελεκάνων. Από όσο γνωρίζουμε, δεν σημειώθηκαν θάνατοι στις αποικίες της Βουλγαρίας και της Τουρκίας. Συνθέτοντας όλα τα παραπάνω δεδομένα, υπολογίζεται ότι χάθηκε περίπου το 40% του αναπαραγωγικού πληθυσμού της ΝΑ Ευρώπης, ποσοστό που αντιστοιχεί περίπου στο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους (που εκτιμάται σε περίπου 24.000 άτομα).

Πίνακας 1. Αριθμοί νεκρών αργυροπελεκάνων ανά υγρότοπο στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της επιδημίας Η5Ν1 την άνοιξη του 2022. Οι τέσσερεις αναπαραγωγικές αποικίες που βρίσκονται ανατολικά της Πίνδου, σημειώνονται με αστερίσκο.

  • Λίμνη Μικρή Πρέσπα* 1734
  • Λίμνη Χειμαδίτις* 181
  • Ταμιευτήρας Κάρλα* 103
  • Λίμνη Κερκίνη* 90
  • Λίμνη Καστοριάς 85Λίμνη Ζάζαρη 42
  • Λίμνη Κορώνεια 23
  • Λίμνη Δοϊράνη 15
  • Λίμνη Παμβώτις (Ιωαννίνων) 4
  • Φραγμολίμνη Πολυφύτου 3
  • Λίμνη Βόλβη 3
  • Λίμνη Βεγορίτις 2
  • Υγρότοπος Αγγελοχωρίου 1

ΣΥΝΟΛΟ 2286

Μόνο 5-6 ροδοπελεκάνοι πέθαναν κατά τη διάρκεια του συμβάντος στην Ελλάδα και πολύ λίγα ακόμη είδη πουλιών επηρεάστηκαν, σε μικρούς αριθμούς, γεγονός που σημαίνει ότι οι αργυροπελεκάνοι υπήρξαν ιδιαίτερα ευάλωτοι σε αυτό το στέλεχος. Επιπλέον, κανείς ροδοπελεκάνος δεν πέθανε στη Μικρή Πρέσπα, μολονότι τα δυο είδη φωλιάζουν δίπλα-δίπλα στις ίδιες νησίδες. Ας σημειωθεί εδώ, ότι πριν από το 2015 δεν είχε αναφερθεί ποτέ προσβολή αργυροπελεκάνων από τον ιό, αλλά και ότι σε όλες τις περιπτώσεις προσβολής ως σήμερα υπήρξαν σχετικά μικρές απώλειες. Συγκεκριμένα, η επιδημία γρίπης των πτηνών του 2021 (στέλεχος Η5Ν8) επηρέασε τους πληθυσμούς αργυροπελεκάνου στην Ελλάδα, ενώ η επιδημία του 2015 (Η5Ν1) πληθυσμούς στη Ρουμανία, Βουλγαρία και Ρωσία. Η κλίμακα και η διάρκεια της επιδημίας του 2022 υπήρξαν πρωτοφανείς και η επίπτωση στους αργυροπελεκάνους καταστροφική, εγείροντας σοβαρές ανησυχίες για την επιβίωση του είδους σε περίπτωση επανάληψης στο μέλλον.

Διάφοροι παράγοντες μπορεί να συνέβαλαν στους υψηλούς ρυθμούς μόλυνσης και την μεγάλη ευπάθεια των αργυροπελεκάνων, ειδικά στην αποικία της Πρέσπας. Η πρώιμη έναρξη του αναπαραγωγικού κύκλου (αρχές Φεβρουαρίου) σε συνδυασμό με τις συνεχώς χαμηλές θερμοκρασίες στην Πρέσπα (περί τους 0 ο C τον Φεβρουάριο και Μάρτιο) και οι υψηλές συγκεντρώσεις ατόμων στις νησίδες αναπαραγωγής, ίσως έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Κάποιοι άγνωστοι γενετικοί παράγοντες μπορεί επίσης να συνέβαλαν. Σχετικά με τους τρόπους μετάδοσης του ιού, εξετάζεται η υπόθεση, οι αργυροπελεκάνοι να μολύνθηκαν στην Πρέσπα, διότι δεν είχαν αναφερθεί κρούσματα από τους τόπους διαχείμασης ή τις περιοχές στάθμευσης κατά τη μετανάστευση, και κυρίως διότι οι μαζικοί θάνατοι που καταγράφηκαν σε άλλους ελληνικούς υγρότοπους, συνέβησαν αργότερα. Ενδεχομένως ο ιός της γρίπης να μεταδόθηκε στους αργυροπελεκάνους μέσω των υδρόβιων πουλιών που διαχειμάζουν στην Πρέσπα, ειδικά δε που τον χειμώνα του 2021-2022 οι αριθμοί αυτών των πουλιών ήταν τρεις φορές πάνω από τον μέσο όρο στη Λίμνη Μικρή Πρέσπα.

Για την αντιμετώπιση του καταστροφικού φαινομένου κινητοποιήθηκαν πολλοί δημόσιοι και ιδιωτικοί, εθνικοί και διεθνείς φορείς, καθώς και επιστήμονες. Κατά τη διάρκεια της επιδημίας, η Εταιρία Προστασίας Πρεσπών (ΕΠΠ) σε συνεργασία με το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), τον Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών – μετέπειτα Μονάδα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών και Προστατευόμενων Περιοχών Δυτικής Μακεδονίας του ΟΦΥΠΕΚΑ (ΜΔ), Το Τμήμα Παθολογίας Πτηνών, Ζωικών Υδρόβιων Οργανισμών, Μελισσών και λοιπών ζώων του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, καθώς και όλων των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων – μελών της έβαλαν σε εφαρμογή μια πολύ-επίπεδη παρέμβαση ώστε να καταγραφούν με ακρίβεια οι θάνατοι στην Πρέσπα, αλλά και σε άλλους υγροτόπους στην Ελλάδα, να οργανωθεί μέσω των αρμόδιων αρχών η απομάκρυνση των πτωμάτων και η ανάλυση των δειγμάτων και να αυξηθεί η επαγρύπνηση τοπικών, περιφερειακών διασυνοριακών και διεθνών εταίρων για τον εντοπισμό και αντιμετώπιση του φαινομένου. Οι διαβουλεύσεις με επιστήμονες ειδικούς στις μολυσματικές ασθένειες ήταν ιδιαίτερα βοηθητικές. Εξίσου σημαντική ήταν η επικοινωνία με ειδικούς στην προστασία και διατήρηση άγριων πτηνών από άλλες χώρες, που είχαν πρόσφατα βιώσει παρόμοιες καταστροφές της άγριας πανίδας, όπως το Ισραήλ.

Η συλλογή και η διαχείριση των νεκρών πελεκάνων στη Μικρή Πρέσπα συντονίστηκε από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας και την Περιφερειακή Διοίκηση Φλώρινας ενώ οι απαραίτητες αδειοδοτήσεις και καθοδήγηση εξασφαλίστηκαν από τη Γενική Διεύθυνση Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος, Τμήμα Διαχείρισης Άγριας Ζωής και Θήρας της Γενικής Διεύθυνσης Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΝ. Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε με συνεργασία πολλών φορέων και υπηρεσιών όπως τοπικές κτηνιατρικές υπηρεσίες, Δήμος Πρεσπών, ΟΦΥΠΕΚΑ, Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών – μετέπειτα Μονάδα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών και Προστατευόμενων Περιοχών Δυτικής Μακεδονίας του ΟΦΥΠΕΚΑ, Εταιρία Προστασίας Πρεσπών, 9η Μηχανοποιημένη Ταξιαρχία Πεζικού, Αγροτικός Συνεταιρισμός Φασολοπαραγωγών «Ο Πελεκάνος», καθώς και με την πολύτιμη βοήθεια τοπικών ψαράδων. Η όλη επιχείρηση αποκομιδής των νεκρών πελεκάνων απετέλεσε μια μεγάλη πρόκληση, εξαιτίας του τεράστιου αριθμού μεγάλων και βαριών πτωμάτων στο μέσον μιας ελώδους ή/και λιμναίας περιοχής, της δυσκολίας πρόσβασης, των χαμηλών θερμοκρασιών, του υγειονομικού κινδύνου και παράλληλα της ανάγκης να ελαχιστοποιηθεί η ενόχληση στους λίγους πελεκάνους που απέμειναν ζωντανοί να φωλιάζουν. Ένας δύσκολος γρίφος που ωστόσο απαιτούσε επείγουσα λύση. Μετά από επτά ημέρες συλλογής πτωμάτων τον Μάρτιο και τον Απρίλιο, απομακρύνθηκε από τη λίμνη το 82% των πτωμάτων, σχεδόν 15 τόνοι σε βάρος, μειώνοντας δραστικά το διάσπαρτο ιϊκό φορτίο.

Τους τρεις τελευταίους μήνες, Μάιο ως Ιούλιο, η κατάσταση στην Πρέσπα ήταν πολύ διαφορετική σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη. Οι περισσότεροι από τις μερικές εκατοντάδες αργυροπελεκάνων που επιβίωσαν, στέκονταν γύρω από τις νησίδες φαινομενικά αδιάφοροι για αναπαραγωγή. Παρόλα αυτά η αναπαραγωγική περίοδος επιμηκύνθηκε φέτος και μετά από πολλές εγκαταλείψεις φωλιών και αποτυχημένες προσπάθειες, φάνηκε επιτέλους μια αχτίδα ελπίδας: περίπου 100 ζευγάρια κατόρθωσαν να φωλιάσουν και να μεγαλώσουν νεοσσούς. Αυτός είναι ο μικρότερος αριθμός φωλιών που έχει καταγραφεί στην Πρέσπα από τη δεκαετία του 1980 και φαίνεται ότι θα χρειαστούν δεκαετίες για την επανάκαμψη του πληθυσμού, αν φυσικά δεν ξανασυμβούν παρόμοια περιστατικά. Προς το παρόν, υπάρχουν περίπου 90 νεοσσοί σε διαφορετικές ηλικίες, που φαίνονται υγιείς. Ταυτόχρονα, όπως συνέβαινε και τα προηγούμενα χρόνια, υπάρχουν στην Πρέσπα πολλές εκατοντάδες υγιείς νεοσσοί ροδοπελεκάνων.

Τις τελευταίες μέρες, πριν οι νεοσσοί αποκτήσουν ικανότητα πτήσης, η ΕΠΠ σε συνεργασία με τη ΜΔ/ΟΦΥΠΕΚΑ και το Τμήμα Διαχείρισης Άγριας Ζωής και Θήρας της Γενικής Διεύθυνσης Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος ΥΠΕΝ, επισκέφθηκε τις νησίδες της αποικίας, για να συλλέξει γενετικό υλικό από τα νεαρά και των δυο ειδών. Η δειγματοληψία εμπίπτει στο πλαίσιο της έρευνας που ξεκινάει τώρα η ΕΠΠ σε συνεργασία με ακαδημαϊκά ιδρύματα για να διαλευκάνει όσο είναι δυνατόν μερικά καίριας σημασίας ζητήματα, σχετικά με την πιθανή βιολογική ή γενετική βάση της υψηλής ευπάθειας των αργυροπελεκάνων της Πρέσπας, να διερευνήσει την πιθανή εμπλοκή κι άλλων μολυσματικών παραγόντων και να βελτιώσει την κατανόησή μας για τους μηχανισμούς μετάδοσης, αλλά και για την επιβίωση και διατήρηση του ιού.

Επιπροσθέτως, η ΕΠΠ θα εργαστεί για να κινητοποιήσει κι άλλους ερευνητές στη ΝΑ Ευρώπη που δραστηριοποιούνται στις αποικίες των αργυροπελεκάνων στην περιοχή Μαύρης Θάλασσας/Μεσογείου, με στόχο να διερευνηθούν οι κίνδυνοι που ίσως σχετίζονται με πιθανή απώλεια γενετικής ποικιλότητας.

Με δεδομένο ότι τα νέα στοιχεία δείχνουν ότι η υψηλής παθογονικότητας γρίπη των πτηνών δεν θεωρείται πια απλά μια νόσος των πουλερικών αλλά μια αναδυόμενη απειλή για την άγρια πανίδα παγκοσμίως, απαιτείται εγρήγορση, ετοιμότητα και αυξημένα μέτρα προστασίας αλλά και εστιασμένη έρευνα σε όλο τον χώρο εξάπλωσης του αργυροπελεκάνου.

[1]Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης και των Φυσικών Πόρων-Επιτροπή Διατήρησης Ειδών.